Krzysztof Kowalczyk

I. WŁADZE ADMINISTRACYJNE OSADY I GMINY IZBICA W LATACH 1864 - 1918

1. NOWY PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY. ZMIANA MIAST NA OSADY.

Po stłumieniu powstania styczniowego, rząd carski uznał za niemożliwe powrót do dawnego systemu rządzenia krajem za pośrednictwem miejscowych urzędników. Dotychczasową, przeważnie polską biurokrację, miała zastąpić rosyjska[4]. W roku 1864 został utworzony Komitet Urządzający do Spraw Królestwa Polskiego, pod przewodnictwem Teodora Berga. Miał on za zadanie wprowadzić reformy uwłaszczeniowe, ale i również urządzenia politycznego kraju[5]. Zlikwidowano Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego w Petersburgu, Radę Stanu, Radę Administracyjną i komisje rządowe. Jednocześnie urządzono na wzór rosyjski lokalne władze administracyjne, pocztowe, szkolne itd., które podporządkowane zostały odpowiednim ministerstwom Cesarstwa.[6] Na czele Królestwa stał od 1874 r. generał-gubernator, skupiający w swych rękach władzę administracyjną, wojskową i policyjną w całym kraju.[7] Był on również dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego. W kraju obowiązywał stan wojenny, który trwał, niemalże bez przerwy, do wybuchu I wojny światowej oraz cenzura prewencyjna.[8] W urzędach i sądach, aż do najniższych szczebli zaprowadzono język rosyjski jako urzędowy. Konfiskowano majątki uczestników powstania oraz zniesiono obrządek greckokatolicki w 1875 r. (od 1839 r. zniesiony już w Cesarstwie).[9] Również przystąpiono do reorganizacji sądownictwa, tworząc warszawski okręg sądowy, podległy rosyjskiemu Ministerstwu Sprawiedliwości.

Oprócz tych wszystkich zmian, wprowadzono nowy podział administracyjny Królestwa Polskiego. Utworzono 10 guberni. Zwiększono także liczbę powiatów z 39 do 85. Gubernia lubelska podzielona została na 10 powiatów. W jej granicach początkowo istniało 60 miast i miasteczek oraz 190 gmin.[10] Izbica weszła w skład gminy Tarnogóra, powiatu krasnostawskiego. Był to jednak podział nietrwały, gdyż władze carskie przystąpiły do likwidacji niektórych miast i gmin.

Akcja ta została rozpoczęta już w czasach Księstwa Warszawskiego. Zgodnie z dekretem z 29 października 1811 r., w małych miasteczkach nie posiadających funduszu na utrzymanie burmistrza, mogła być zaprowadzona administracja sposobem gmin wiejskich.[11] Zasada ta była ostrzej sformułowana w postanowieniu Namiestnika Królestwa Polskiego z roku 1818. Mówiła ona, że w miasteczkach nie posiadających własnych funduszów na utrzymanie burmistrza, składkę na ten cel winien wpłacać dziedzic, względnie mieszkańcy pod karą ewentualnej zamiany miasta na wieś.[12] Akcję generalnego rozwiązania małych miast rozpoczął w 1843 roku Mikołaj I.

Doprowadziła ona wtedy do powstania wstępnych projektów w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, które zakładały likwidację 225 miasteczek z ogólnej liczy 452.[13] Jednak 29.IV.1849 r., wydano postanowienie Rady Administracyjnej stwierdzające, że likwidacja tak dużej liczby miast pozbawiłaby ludzi możliwości zarobkowania, naruszyłoby wzajemne zobowiązania między dziedzicami a mieszkańcami miast oraz wprowadziłoby zamieszanie w księgach hipotecznych. Postanowiono więc, że będzie się dążyć do zmniejszenia liczny małych miast, ale na drodze obowiązujących dotąd przepisów.[14]

Ponownie sprawę likwidacji miast poruszono po upadku powstania styczniowego. 11 lipca 1867 roku powołano Specjalny Komitet do Reorganizacji Zarządu Miast i Gospodarki Miejskiej przy Komitecie Urządzającym. Jego zadaniem było ustalenie kryteriów, na podstawie jakich można było pozbawić miasto praw miejskich.[15] Zgodnie z nimi, zamianie na osady podlegały miasta: 1/ liczące poniżej trzech tysięcy mieszkańców, 2/ w których liczba rolników wynosiła powyżej 50 %, 3/ posiadające dochód roczny niższy niż 1500 r.[16]

Po licznych debatach ustalono, że z 452 miast Królestwa Polskiego, tylko 114 jest normalnie funkcjonującymi miastami. Natomiast 338 biorąc pod uwagę wszystkie czynniki, nie posiadają charakteru miejskiego.[17] Wśród nich była również Izbica. 17 stycznia 1870 r. gubernator guberni lubelskiej poinformował naczelników powiatu z zamianie poszczególnych miast na osady.[18] W wyniku czego Izbica, jak i pobliska Tarnogóra straciły prawa miejskie. Sztywne zastosowanie kryteriów likwidacji miast, często nie uwzględniały aktualnie rysujących się tendencji rozwojowych, tradycji miejskich i wielu innych czynników. Spowodowało to niemal zupełne wyłączenie z życia gospodarczego wielu ośrodków mających przed sobą perspektywę rozwoju.[19]

Izbica, w okresie przed zamianą na osadę, zarządzana była przez burmistrza Tarnogóry, Marczewskiego. Wspólny dochód tych miast w roku 1867 wynosił 1433 r. Z czego na potrzeby zarządu miejskiego przeznaczano 509 rubli, na utrzymanie personelu służbowego wspólnych instytucji państwowych - 132 rubli, na zakłady dobroczynności - 99 rubli, reszta sumy pozostawała do dyspozycji wyższych instancji.[20]

Likwidacja ustroju miejskiego wcale nie zahamowała rozwoju miasteczka. W roku 1870 liczyło około 1800 mieszkańców, wyłącznie Żydów. Liczba ta stale rosła, tak jak i znaczenie Izbicy. Rezultatem tego było przeniesienie do niej urzędu gminy z Tarnogóry.[21] Stało się to 3.III. 1870 r. Powstała gmina izbicka, pozostała w takim samym składzie, co poprzednio gmina tarnogórska.[22] W skład jej wchodziły, w roku 1870, następujące miejscowości: Wał, Wólka Orłowska, Dworzyska, wieś Izbica, Kryniczki, Mchy, Orłów Murowany, Orłów Drewniany, Ostrzyca, Tarzymiechy, Topola, Stryjów oraz osady: Izbica, Tarnogóra; folwarki: Bartoszew, Dworzyska, Maleniec, Marianka, Ostrzyca, Włodzinek, Orłów Murowany, Tarnogóra.[23]

Jednak wraz z rozwojem Izbicy, szedł powolny upadek pobliskiej Tarnogóry, który pogłębiała utrata praw miejskich i urzędu gminy. Ogólnie rzecz biorąc, likwidacja małych miasteczek zaciążyła na rozwoju regionu. Polityka ta prowadzona przez władze carskie była elementem represyjnym wobec Królestwa po upadku powstania styczniowego.[24] Miała ona przyczynić się do zniesienia autonomii Królestwa Polskiego oraz do wzmocnienia represji gospodarczych.[25]

Od roku 1870 do 1912, nie dochodziło do większych zmian terytoriów poszczególnych gmin. Dopiero w roku 1912, z części guberni lubelskiej i siedleckiej utworzono gubernię chełmską, która została wyodrębniona z Królestwa Polskiego i podporządkowana Generał-Gubernatorowi Kijowskiemu.[26] W skład nowej guberni weszło część powiatu: krasnostawskiego, radzyńskiego, włodawskiego, lubartowskiego, chełmskiego, zamojskiego, konstantynowskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego oraz cały powiat: bialski i hrubieszowski.[27] Z powiatu krasnostawskiego wyodrębniono jedynie gminy Łopiennik, Rudka, Czajki. W wyniku czego, granica Królestwa przebiegała kilka kilometrów na wschód od Izbicy.

Kolejne zmiany w podziale administracyjnym dokonane zostały na Lubelszczyźnie podczas pierwszej wojny światowej. W wyniku letniej ofensywy wojsk niemieckich i austriackich w 1915 roku, Lubelszczyzna znalazła się, w całości, pod okupacją państwo Centralnych.[28] Jej część południowa, wraz z Izbicą, podlegała rządom Austro-Węgier, gdzie utworzono Wojskowe Generał-Gubernatorstwo z siedzibą w Lublinie. Natomiast część północna weszła w skład Generał-Gubernatorstwa z siedzibą w Warszawie.[29] Lubelszczyzna została podzielona na 6 okręgów: biłgorajski, janowski, lubartowski, lubelski, puławski i krasnostawski.[30] W tym ostatnim znalazła się również Izbica. 5 VI 1916 r. do Królestwa powróciły południowe tereny guberni chełmskiej, które, do tego czasu, znajdowały się pod okupacją komand etapowych wojsk austriacko-węgierskich.[31]

Próbę podziału Lubelszczyzny podjęto jeszcze 9 lutego 1918 roku, kiedy to zawarto w Brześciu pokój między Ukraińską Republiką Ludową a państwami Centralnymi. Dzięki niemu Ukraina miała otrzymać m.in. część Podlasia i Chełmszczyznę, wraz z Izbicą.[32]

2. WŁADZE GMINY I OSADY

Po powstaniu styczniowym w administracji gubernialnej i powiatowej urzędników polskich zastąpiono Rosjanami oraz wprowadzono do urzędów język rosyjski jako obowiązkowy.[33] Polacy zajmowali podrzędne stanowiska i byli dyskryminowani. Nieco inaczej kształtowała się sytuacja w administracji szczebla niższego. W wyniku reformy uwłaszczeniowej, chłopom zagwarantowano możliwość korzystania z samorządu w postaci gmin i sołectw. Był on jednak całkowicie uzależniony od urzędników powiatowych, a stanowiska wójtów i sołtysów powierzane były z reguły zamożniejszym chłopom.[34] Poza tym ludność najbiedniejsza, właściciele gospodarstw o obszarze do 3 morgów, została odsunięta od udziału w decyzjach gminy. Do podstawowych zadań zebrania gminnego należała: opieka nad systemem szkolnym i zapewnienie warunków materialnych dla szkoły i nauczyciela, prenumerata urzędowych periodyków i prasy, rozkładanie podatków oraz innych ciężarów fiskalnych na utrzymanie gminy, straży ziemskiej, opłat weterynaryjnych itp.[35] W kwestiach tych dochodziło niejednokrotnie do różnego rodzaj konfliktów, które wybuchały na tle płacenia składek na szkolę rządową, prenumeraty czasopism, rozłożenia podatków, itp.[36] W funkcjonowaniu samorządu gminnego istotną rolę spełniali pisarze gminni, często prowadząc własną politykę, niezależnie od interesów społeczności gminnej.

W roku 1868 nakazano aby wszystkie napisy na obiektach użyteczności publicznej oraz drogowskazach oznaczono w języku rosyjskim.[37] Samorząd gminy stawał się, z biegiem lat, coraz bardziej wyrazicielem carskiej polityki rusyfikacyjnej. Dlatego też tracił on poparcie większości mieszkańców, którzy rozpoczęli walkę o polski samorząd i jego demokratyzację oraz o język polski w urzędach, itp.[38] Szczególnie widoczne to było w czasie rewolucji 1905 - 1907 r.

Gmina izbicka, jak już wcześniej wspomniałem, obejmowała szereg wsi, obszary dworskie oraz osady. Samorząd gminny posiadał organ ustawodawczy, którym było zebranie gminne oraz wykonawczy, którym był wójt. Jego pomocnikami byli ławnicy.[39] Gmina dzieliła się na gromady, gdzie funkcjonowały zebrania gromadzkie oraz sołtysi, mający wypełniać uchwały zebrań i polecenia wójta.[40]

Władze gminy wybierało zebranie gminne na okres 3 lat. Tabela nr 1 przedstawia wójtów, kandydatów na wójtów oraz pisarzy gminnych w latach 1864 - 1915.

Tabela nr 1. Wójtowie, kandydaci na wójtów i pisarze w gminie Tarnogóra, a później Izbica, w latach 1864 - 1915.

Rok urzę-dowania	Wójtowie	Kandydaci na wójtów	Pisarze gminni
1864-1867	Jan Mazurek		Franciszek Mazurkiewicz
1867-1870	Józef Turowski	Jan Mazurek	Antoni Jankowski
1870-1873	Józef Turowski	Jan Mazurek	Aleksander Śliwiński
1873-1876	Józef Turowski	Błażej Przysiężniak	Aleksander Śliwiński
1876-1879	Błażej Przysiężniak	Wojciech Jabłoński	Aleksander Śliwiński
1879-1882	Jan Wołos	Wojciech Suwała	Aleksander Śliwiński
1882-1885	Jan Wołos	Wojciech Suwała	Aleksander Śliwiński
1885-1888	Aleksander Śliwiński	Jan Wołos	Józef Śliwiński
1888-1891	Stanisław Gut	Aleksander Śliwiński	Józef Śliwiński
1891-1894	Aleksander Śliwiński	Stanisław Gut	Józef Śliwiński
1894-1897	Aleksander Śliwiński	Wojciech Suwała	Józef Śliwiński
1897-1907	Aleksander Śliwiński	Wojciech Suwała	Jan Śliwiński
1907-1910	Wojciech Suwała		Jan Śliwiński
1910-1913	Jan Waleczko		Jan Śliwiński
1913-1915	Michał Kwaśniewski		Jan Wnuk

Źródło: APL. KGL 1866, 24, k. 181, 468; 1868, 320, k. 66; 1871, 239, k. 14-19; 1873, 39, k. 51; 1876, 49, k. 74-77; 1879, 61, k. 77-80; 1882, 46, k. 97-100; 1888, 174, k. 32-37, 198; 1891, 41, k. 25; 1885, 28, k.18-21; 1894, 65, k.64-66; 1897, 63, k. 131-134; 1905, 203, k. 5; 1907, 13, st III, k. 14; 1867, 68, k. 155; Krasnostawski Zarząd Powiatowy, 29, k.114

Prawo wyboru wójta mieli tylko właściciele co najmniej 6 morgów. W byłych miastach uprawnienia te przysługiwały również wszystkim pełnoletnim właścicielom domów (także dzierżawcom), to jest osobom posiadającym zagrodę lub inną nieruchomość i opłacającym podatek podymny.[41] Wszyscy wójtowie gminy Izbica, w badanym okresie, byli katolikami i biegle posługiwali się językiem rosyjskim.[42]

Bardzo ważnym, a zarazem negatywnym, punktem nowych reform administracyjnych było wprowadzenie ograniczeń w wyborze Żydów na stanowiska wójtów, sołtysów i ławników.[43] Jedynie gdy w gminie znajdowało się więcej ludności wyznania mojżeszowego niż chrześcijan, Żydzi mogli objąć jakiś urząd, np. ławnika. W przypadku osady Izbica, która w całości zamieszkiwana była przez Żydów, Komitet Urządzający wyraził zgodę na wybór sołtysa z pośród wszystkich uczestników zebrań gromadzkich.[44] Jednak sołtysem osady Izbica wybierano mieszkańca sąsiedzkiej wsi Izbica. Sytuację tą przedstawia tabela nr 2.

Tabela nr 2. Sołtysi osady Izbica i ich zastępcy w latach 1873 - 1900.

Lata urzędowania	Sołtysi	Zastępcy sołtysa
1873-1876	Wojciech Dydek	Antoni Betlej
1876-1879	Stanisław Kowalczyk	Antoni Betlej
1879-1882	Franciszek Bartosiak	Paweł Kostecki
1882-1885	Paweł Kostecki	Antoni Betlej
1885-1888	Michał Wic	Paweł Kostecki
1888-1891	Franciszek Dyrkacz	Paweł Kostecki
1891-1894	Franciszek Dyrkacz	Andrzej Kleszowski
1894-1897	Franciszek Dyrkacz	Andrzej Kleszowski
1897-1900	Piotr Orkiszewski	Andrzej Kleszowski

Źródło: APL. KGL, 1897: 63, k. 131-134; 1894: 65, k. 64-66; 1888: 174, k. 32-37; 1891: 41, k. 32-37; 1882: 46, k. 97-100; 1879: 61, k. 77-80; 1876: 49, k. 74-77; 1885: 28, k. 18-21; 1873: 39, k. 51

W okresie po powstaniu styczniowym, dokonano również reform sądowniczych. Na mocy ukazu z 1864 roku, każda gmina otrzymała sąd gminny, składający się z wójta i ławników.[45] W gminie Tarnogóra, później Izbica, wybrano w okresie 1864 - 1876 następujących ławników: Ignacego Zajmalę, Pawła Nizińskiego, Grzegorza Idzikowskiego, Łukasza Kamińskiego, Józefa Górskiego, Jana Wołosa, Jana Kasprzaka i Stanisława Lewandowskiego.[46] W sądach gminnych rozstrzygano sprawy cywilne, gdzie wartość sporu nie przekraczała 100 rubli oraz drobniejsze sprawy karne zagrożone grzywną do 3 rubli i pozbawieniem wolności do 7 dni. Sądy te nie cieszyły się zaufaniem społeczeństwa. Odwołanie od ich wyroków rozpatrywała władza administracyjna - Komisje, później Zarządy do Spraw Włościańskich.[47]

W roku 1876 nastąpiła kolejna reforma sądownictwa. Dla ludności wiejskiej sądami pierwszej instancji, w sprawach mniejszej wagi, były sądy gminne, zwykle po cztery w każdym powiecie. W powiecie krasnostawskim znajdowały się one w: Fajsławicach, Żółkiewce, Wysokiem i Krasnymstawie.[48] Sąd taki składał się z sędziego mianowanego przez ministra sprawiedliwości i z ławników mianowanych przez gubernatora, z grona kandydatów zebrania gminnego. Sądem odwoławczym był tzw. zjazd sędziów pokoju. Składał się on z kompletu 3-osobowego: prezesa, jednego sędziego pokoju i jednego sędziego gminnego.[49] W każdej guberni powołano dwa takie sądy. W guberni lubelskiej znajdowały się one w Lublinie (okręg I) i w Zamościu (okręg II). Poza tym we wszystkich guberniach utworzono jeden sąd okręgowy, który orzekał w I instancji, w sprawach większej wagi, nie przekazanych sądom pokoju lub gminnym.[50] Składał się on wyłącznie z sędziów fachowych, mianowanych przez ministra sprawiedliwości. Siedziba jego znajdowała się w Lublinie. Instytucją najwyższą, kasacyjną, dla sądów Królestwa Polskiego był Senat Rządzący w Petersburgu.[51]

Gmina Izbica znalazła się w obrębie sądu gminnego w Krasnymstawie. Jego instytucją apelacyjną był zjazd sędziów pokoju w Lublinie. Wybuch I wojny światowej i okupacja austriacka przyniosła w 1916 roku reformę sądownictwa. Władze wtedy wprowadziły: 1/ sądy pokoju (w miejsce sądów gminnych i pokoju), 2/ sąd obwodowy, 3/ trybunały (trzy dla generał-gubernatorstwa), Trybunał w Lublinie (spełniał podobne funkcje co sąd okręgowy), 4/ Sąd Apelacyjny generał-gubernatorstwa w Lublinie.[52]

3. FINANSE GMINY

Dochody gminy właściwie w całości pochodziły ze składek od mieszkańców. Zgodnie z ukazem z 19 II (2 III) 1864 r, składkami tymi obciążeni byli właściciele gruntów w obrębie gminy.[53] Zamiana miast na osady, wprowadziła pewne luki w interpretacji tego ukazu, gdyż można było go stosować tylko do osad wyłącznie rolniczych. Dlatego też dla osad mających część ludności rolniczej i część handlowo-przemysłowej, zaproponowano określenie sumy składki nie od ogólnej liczby mieszkańców, lecz od właścicieli nieruchomości, tzn. z wyłączeniem bezrolnych na wsi i nie posiadających nieruchomości w mieście.[54] Natomiast jeśli osada całkowicie była pozbawiona ziemi ornej, na utrzymanie zarządu, zgodnie z ukazem z 1 VI 1869 roku, powinny być wykorzystane dochody z nieruchomości gromadzkich i kapitałów zapasowych. Jeżeli było to za mało, składką obciążano wszystkich właścicieli nieruchomości.[55] W roku 1876, ludność Izbicy pozwoliła na sprzedaż 3 placów za łączną sumę 170 rubli.[56] Plac koło domu Szlomy Bergmana kupił M. Kliger za 100 rubli. Drugi plac koło domu Jankla Blaza kupił S. Edeleberg za 40 r. i trzeci, koło mieszkania Lejby Hermana został sprzedany J. Mincowi za 30 rubli.[57] Pieniądze uzyskane ze sprzedaży gmina przeznaczyła na budowę 3 studni, których w osadzie brakowało.[58] Dochody gminy Izbica, w latach 1890 - 1892, pokazuje tabela 3.

Tabela nr 3. Dochody gminy Izbica w latach 1890 - 1892 (w rublach)

Rok Dochody	1890	1891	1892
1. Reszta z poprzedniego roku	29,17	33,15	24,82
2. Składka od mieszkańców	2.197,81	2.260,85	2.260,85
3. Transport	1,35	1,13	0,68
4. Inne	29,40	25,35	18,75
5. Razem	2.250,73	2.320,46	2.305,10

Źródło: APL. KGL, 1893: 175, k. 28

Dużą sumę w wydatkach przeznaczono na pensję dla wójta gminy, pisarza i jego pomocnika oraz sołtysa. W latach 1890 - 1892 równało się to 604,64 rublom rocznie,[59] co przedstawia tabela 4.

Tabela nr 4. Wybrane wydatki gminy Izbica w latach 1890 - 1892 (w rublach)

Lp.	Rok Wydatki	1890		1891	1892
1.	Pensja wójta	200		200	200
2.	Pensja pisarza gminnego	200		200	200
3.	Pensja pomocnika pisarza	100	100		100
4.	Pensja sołtysa	104,64		104,64	104,64
5.	Pensja strażnika Zarządu Gminnego	-		4,16	70
6.	Na remont Zarządu Gminnego	5		32,63	15,99
7.	Ocieplenie, oświetlenie i ubezpieczenie Zarządu gminnego	129,52		129	130,13
8.	Wydatki na kancelarię (książki kontroli, blankiety, itp.)	45		45	45
9.	Na działalność i najem pomieszczenia sądu gminnego	458,83		421,37	721,33
10.	Opieka nad sierotami i biednymi	-		-	20
11.	Na ocieplenie i oświetlenie dla straży ziemskiej	50		50	50
12.	Na funkcjonowanie powiatowego litografu	13,88		13,88	13,88
13.	Na zamówienie “Gubernialnych Wiadomości” i Dziennika Warszawskiego	45,19		18,33	37
14.	Na nieprzewidziane wydatki	54,19		54,54	35

Źródło: APL. KGL, 1893: 175, k.28

Jednocześnie Izbica posiadała pewien kapitał w gminnej kasie pożyczkowo-oszczędnościowej. W roku 1882 była to suma 4449 rubli.[60] Urzędnicy kasy byli wybierani co 3 lata, o czym tabela 5.

Tabela nr 5. Kasjerzy i ich zastępcy w kasie pożyczkowo-oszczęnościowej gminy Izbica, w latach 1876 - 1897.

Lata urzędowania	Kasjerzy	Zastępcy
1876-1879	Jan Wołos	Wociech Szewczuk
1879-1882	Jan Kostrzewski	Mikołaj Kostrzewski
1882-1885	Jan Kostrzewski	Szczepan Rysak
1885-1885	Jan Kostrzewski	Szczepan Rysak
1888-1891	Mikołaj Dąbrowski	*
1891-1894	Mikołaj Dąbrowski	Franciszek Orkiszewski
1894-1897	Mikołaj Dąbrowski	Józef Juściński
1897-1900	Mikołaj Dąbrowski	Józef Juściński

* brak danych na temat zastępcy kasjera w tych latach

źródło: APL. KGL, 1885: 28, k. 18-21; 1876: 49, k. 74-77; 1879: 61, k. 77-80; 1882: 46, k. 97-100; 1891: 41, k. 32-37; 1894: 65, k. 64-66; 1897: 63, k. 130

II. LUDNOŚĆ

1. ROZWÓJ DEMOGRAFICZNY

Zmiany administracyjne, reformy gospodarcze i rozwój społeczno-gospodarczy oraz decyzje władz carskich w latach 1867 - 1912 rzutowały na potencjał ludnościowy i zmiany demograficzne. Zarówno w sensie wzrostu liczbowego mieszkańców, jak również pod względem zróżnicowania zawodowego, a także wyznaniowego.[61] Tabela 6 przedstawia zmiany ludnościowe w Izbicy, w latach 1861 - 1910.

Tabela nr 6. Ludność Izbicy w latach 1861 - 1910.

Rok	Ludność
1861	1450
1865	1674
1870	1702
1877	1792
1880	2077
1882	2077
1887	2465
1890	2637
1899	3127
1910	3594

Źródło: APL. Krasnostawski Zarząd Powiatowy, sygn. 124 (cała teczka); Kancelaria Gubernatora Lubelskiego (dalej KGL), 1870: 239, k. 19; RGL. AI, 1899: 69, k. 4; RGL, Spisy statystyczne, 1877, 15, nr 166; Urząd Stanu Cywilnego, Tarnogóra - Izbica mojżeszowa, 1861, nr 46, k. 24-25, 101.

W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin 1993, s. 49; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i krajów słowiańskich, T. III, Warszawa 1882, s. 330; J. Sil, op. cit., s. 44; H. Wiercieński, op. cit., s. 128, 152;

Jak wynika z tabeli, ludność Izbicy wzrosła między rokiem 1861 a 1910, o 2144 osoby. W porównaniu z sąsiednią Tarnogórą był to rozwój dość szybki. W przeciągu lat 1882 - 1886 ludność Tarnogóry wzrosła o 70 osób (z 1222 do 1292), a Izbicy o 446 osób (z 2019 do 2465).[62]

W roku 1889 społeczność osady przekroczyła 3000 osób. Jej systematyczny wzrost w kolejnych latach spowodowany był poprawieniem bytu ludności poprzez uwłaszczenie, rozwój przemysłu, a także postęp medyczny i higieniczny.[63] Mimo wszystko śmiertelność dzieci była nadal dość duża. W roku 1863 na 46 urodzonych, zmarło 20, z czego14 nie przekroczyło 4 lat.[64] W roku 1914 na 251 urodzonych zmarło 60 dzieci.[65] Wiele dzieci było w złym stanie fizycznym, niedożywione często zapadały na różne choroby zakaźne, które powodowały śmierć. Specyfikę badanej miejscowości stanowiły jej grupy ludnościowe zamieszkujące ten teren. Tabela 7 przedstawia strukturę wyznaniową Izbicy w wybranych latach.

Tabela nr 7. Struktura wyznaniowa Izbicy w wybranych latach.

Rok

Ludność

1861

1880

1886

1910

żydowska

1450

2047

2406

3400

katolicka

176

Źródło: APL. Krasnostawski Zarząd Powiatowy, sygn. 124. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego..., s. 330; W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości..., s. 49; H. Wiecierski, Opis statystyczny..., s. 152;

Osada była zamieszkiwana wyłącznie przez ludność żydowską. Dopiero na początku lat 80-tych XIX w., pojawiły się tu rodziny katolickie.[66] Nie podlega jednak żadnej wątpliwości, że Izbica była ewenementem w skali Królestwa. Rozwój przemysłu, a co się z tym wiąże, powstanie fabryk i zakładów spowodował napływ pod koniec XIX w ludności innego wyznania.[67] Oprócz katolików byli tu także prawosławni i protestanci. Katolicy stanowili większość w gminie, jednak ich przyrost naturalny w latach 1893 - 1909 był ujemny i wynosił - 4,6 %.[68] Także i prawosławni stanowiący w gminie zdecydowaną mniejszość (w 1893 - 0,9 %, a w 1909 - 0,3 % ogółu społeczności), zanotowali bilans urodzeń i zgonów ujemny (- 0,6 %).[69] Jedynie ludność żydowska wzrosła z 31,8 % w 1893 roku do 37,0 % w 1909 r, co dało jej dodatni przyrost naturalny +5,2 %.[70] Ogólnie rzecz biorąc w powiecie krasnostawskim, jako jedynym, liczba ludności żydowskiej kształtowała się powyżej średniej guberni.[71]

W roku 1905 na ogólną liczbę 11.728 osób w gminie przypadało 7.510 katolików i 4.018 Żydów.[72] Ta różnica między tymi społecznościami w gminie kształtowała się proporcjonalnie w poszczególnych latach jednakowo.

Ujęcie ludności w płaszczyźnie narodowo-wyznaniowej, nasuwa sporo trudności. Wynikają one m.in. z likwidacji obrządku grekokatolickiego w 1875 r i włączenie znacznego odsetka ludności unickiej do grona prawosławnych.[73] Poza tym 17 (30) IV 1905 roku, car wydał ukaz tolerancyjny, w wyniku którego duża część tzw. ludności prawosławnej ponownie przeszła na katolicyzm. W Izbicy 7 takich osób było; Tarnogórze 3, we wsi Izbica 30, a w pobliskim Orłowie Murowanym 21.[74]

W powiecie krasnostawskim w 1904 roku było 11.436 ludności prawosławnej, z czego po ukazie tolerancyjnym ubyło 3.588 osób.[75] Problem przechodzenia na katolicyzm stanowił poważny oręż w walce politycznej z caratem Narodowej Demokracji oraz kleru katolickiego. Był także wykorzystywany do różnicowania mieszkańców na płaszczyźnie narodowo-wyznaniowej.[76] Posłużył on pośrednio reakcyjnym politykom carskim do podjęcia energicznej akcji na rzecz wydzielenia Chełmszczyzny.

Istotny problem stanowiły także straty ludnościowe, powstałe podczas I wojny światowej. W powiecie krasnostawskim, między rokiem 1913 a 1921 ubyły 26.644 osoby.[77] W samej Izbicy w latach 1910 - 1921 ubyło 509 osób.[78] Łączyć to należy w głównej mierze z ewakuacją wojsk i urzędów rosyjskich, a także ucieczką ludności przed zbliżającym się frontem.[79]

2. SPOŁECZNOŚĆ ŻYDOWSKA

A. DZIAŁALNOŚĆ FINANSOWA I WŁADZE GMINY WYZNANIOWEJ

Do 1821 r władze w gminie żydowskiej sprawowały kahały , posiadające szeroką autonomię religijną, społeczną, polityczną, kulturalną i gospodarczą. Jednak w dniu 21 III 1821 r, dekretem Namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka, zostały one zniesione. Na ich miejsce powołano dozory bożnicze, których kompetencje zostały ograniczone do funkcji religijno-filantropijnych, a ich zakres działania został oparty na ścisłych przepisach, opracowanych przez Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, której podlegały utworzone dozory.[80] Według przepisów do ich zadań należały sprawy, czyli nadzór i utrzymanie duchowieństwa oraz służby bożniczej, a więc organizacja rabinatu, przytułków dla ubogich, starców i sierot, opieka nad szpitalami, utrzymanie synagog i cmentarzy, ściąganie podatków, utrzymanie szkół elementarnych, reprezentowanie ludności żydowskiej wobec władz państwowych, wydawanie świadectw ubóstwa, dobrej konduity, itp.[81] W tym celu miały one prawo do pobierania opłat religijnych (od obrzezania, zaręczyn, ślubów i pogrzebów, dzierżawy łaźni, itp.) oraz składki gminnej od wyznawców religii mojżeszowej.[82] Tabela 8 przedstawia dochody izbickiej gminy żydowskiej w wybranych latach.

Tabela nr 8. Dochody izbickiej gminy żydowskiej w wybranych latach końca XIX i początku XX wieku (w rublach).

Lp.	Rok Dochód	1879- 1881	1901- 1903	1904- 1906	1907- 1909	1910- 1912	1913- 1915
1.	Dzierżawa łaźni	125	180,5	262	144	196,60	265,10
2.	Opłata od zaręczyn, ślubów, obrzezania, pogrzebu	5	16,50	15,9	15,19	15,19	15,19
3.	Sprzątanie, zbiór siana z cmentarza	5	16,50	15,9	15,19	15,19	15,19
4.	Opłata od wyłącznego praw sprzedaży paschalnej mąki	62,50	6	1,44	1,44	1,44	1,44
5.	Z ofiar na zakup rajskiego jabłka	7,50	6	1,44	1,44	1,44	1,44
6.	Z ofiar przez sądnym dniem	7,50	6	1,44	1,44	1,44	1,44
7.	Z ofiar za czytanie radału	7,50	6	1,44	1,44	1,44	1,44
8.	Ze sprzedaży wosku przed sądnym dniem	7,50	6	1,44	1,44	1,44	1,44
9.	Z ofiar składanych do skarbonek	7,50	15	15	15	15	15
10.	Składka bożnicza od Żydów	462	956,56	895	1251,27	1277,64	1347,75

Źródło: APL. RGL, AIV, 1881: 48a, k.4.; 1904: 103, k. 2; 1907: 122, k. 9; 1912: 96, k. 1; 1912: 218, k. 18;

Najwyższe dochody gminy żydowskiej wpływały ze składek od wyznawców i z dzierżawy łaźni. W 1882 r. przetarg na dzierżawę łaźni wygrał Tejwa Wajs, który wydzierżawił ją za sumę 167 rubli i 54 kopiejki.[83] Pokonał on Srula Trefera, Srula Klajta i Józefa Zingera, którzy proponowali niższe sumy. Natomiast w 1911 r łaźnię wydzierżawił Szmul Tofling. Kontrakt opiewał na sumę 265 rubli i 10 kopiejek na rok.[84] Właściciel dzierżawy nie mógł oddać jej drugiej osobie bez porozumienia z dozorem i naczelnikami powiatu.[85] Drugim podstawowym dochodem były składki na działalność okręgu bożniczego (tabela 9).

Tabela nr 9. Składki gminne na działalność izbickiego okręgu bożniczego w wybranych latach XIX i XX wieku (w rublach).

Rok	Składka
1869	334,50
1876	462
1877	462
1881	462
1904	895
1906	895
1907	1251,27
1909	1251,27
1910	1277,64
1913	1347,75
1915	1347,75

Źródło: APL. RGL. AIV, 1873: 49, k. 7; 1879: 79, k. 9, 14-17; 1884: 10a, k. 20-24; 1904: 103, k. 2, 6; 1905: 186, k. 10; 1912: 45, k. 6.

Wielkość składki była płacona proporcjonalnie do zamożności danej osoby. W tym celu społeczeństwo żydowskie Izbicy zostało podzielone na V klas majątkowych, z których składka została nałożona na pierwsze 4 klasy. Klasa V stanowiła biedotę zwolnioną z opłat na działalność okręgu.[86] I tak w roku 1905 Żydzi I klasy płacili 437 rubli, drugiej 228, trzeciej 111 rubli i 60 kopiejek, czwartej 118 rubli i 40 kopiejek, przy ogólnej sumie 895 rubli.[87] Natomiast w roku 1910, odpowiednio 511 rubli, 383,29, 255 rubli 52 kopiejki, 127 rubli 67 kopiejek, na ogólną sumę 1277 rubli.[88] Zwrócić tu trzeba uwagę, że Żydzi pierwszych dwóch klas płacili zdecydowanie większą część zebranych pieniędzy. Z 245 osób zobowiązanych do płacenia składki w 1910 r, aż 41 znalazło się w V klasie majątkowej. Również pojedyncze wpłaty, wahające się od 20 kopiejek do 7 rubli w 1869 r, i od 50 kopiejek do 25 rubli w 1878 r, świadczą o dużym zróżnicowaniu społeczeństwa żydowskiego.[89] Składki uiszczały także osoby spoza osady.[90] Warto też podkreślić, że dozór bożniczy pobierał opłaty od właścicieli domów modlitwy (7 rubli 50 kopiejek) i zakładów żydowskich znajdujących się na terenie okręgu.[91] Nawet jeśli właściciel danego przedsiębiorstwa nie mieszkał na terenie gminy żydowskiej, był on zobowiązany do płacenia składki w rejonie gdzie znajdował się jego zakład.[92] Dochodziło na tym tle do różnych konfliktów. Głośna była sprawa Szyfmana, właściciela lasu we wsi Równiaki, który korzystał z rzeki Wieprz dla spławu drewna do Warszawy. Płacił on składkę w rejonie gdzie znajdował się las, ale jednocześnie w roku 1899 został on pociągnięty do opłacenia składki w okręgu bożniczym Izbica. Po długich nieporozumieniach zapłacił 30 rubli.[93]

Wydatki okręgu wyznaniowego zamykały się zazwyczaj sumą dochodów. Tabela 10 przedstawia wydatki gminy żydowskiej w wybranych latach.

Tabela nr 10. Wybrane wydatki izbickiej gminy żydowskiej w latach 1879 - 1915 (w rublach).

Lp.	Wydatki	1879- 1888	1901- 1903	1904- 1906	1907- 1909	1910- 1912	1913- 1915
1.	Pensja Rabina	200	300	300	500	500	500
2.	Pensja dla 2 szkolników	30	50	50	50	50	50
3.	Pensja pisarza bożniczego okręgu	75	50	50	50
4.	Pensja kantora przy bożnicy	30	50	50	50	50	50
5.	Wynagrodzenie kasjera	33,10	55,91	56,60	67,95	70,71	78,31
6.	Kupno materiałów piśmiennych	25	7,50	7,50	7,50	7,50	7,50
7.	Opłata podatku z budynku bożnicy	29,35	37,68	41,6	37,30	24,52	24,52
8.	Na leczenie biednych Żydów	50	350,20	369,32	400
9.	Wspomaganie biednych	62,50	30	30	30	30	30
10.	Kupno rajskiego jabłka	15
11.	Czytanie radału	12		40	40
12.	Ocieplenie i oświetlenie bożnicy		100	100		100	100
13.	Na rozporządzenia Zarządu Powiatowego		5	5	5
14.	Remonty				40	50	50
15.	Zamówienie “Gubernialnych Wiadomości” dla Rabina		6,16	10,15	10,15	10,15	10,15

Źródło: APL, RGL, AIV, 1879: 119, k. 3; 1881: 48a, k. 4, 10; 1904: 103, k. 6; 1907: 122, k. 9; 1912: 96, k. 1;

Większą część rozchodów pochłaniała pensja rabina. Również znaczne sumy przeznaczano na leczenie i opiekę biednych, ogrzewanie i oświetlenie bożnicy oraz opłacanie kantora przy bożnicy, dwóch szkolników, pisarza okręgu bożniczego. Duże kwoty przeznaczano również na remonty lub budowę budynków w osadzie. Wówczas fundusze zbierane były dodatkowo z dobrowolnych składek od mieszkańców Izbicy. I tak w roku 1902 na remont synagogi i łaźni zebrano 1238 rubli i 15 kopiejek od 316 osób.[94] Jednocześnie gmina organizowała przetarg na remont poszczególnych budynków, a następnie zawierała kontrakt z jego zwycięzcą.[95]

Z finansami wiązał się również wybór władz dozoru bożniczego. Mogli nimi zostać jedynie przedstawiciele pierwszej i drugiej klasy majątkowej, posiadający nieruchomości i zaufanie ogółu.[96] Członków Zarządu Gminy Żydowskiej było trzech, wybieranych na 3 letnią kadencję a każdy z nich posiadał swojego zastępcę. Prawo głosu, na kandydata do Zarządu Gminy miały tylko osoby płacące składki.[97]

Tabela 11. Wybory Członków Zarządu Gminy Żydowskiej w Izbicy w latach 1872 - 1912.

Rok	Imię i nazwisko wybranych członków Zarządu Gminy Żydowskiej	Liczba otrzymanych głosów	Uprawnieni do głosowania	Liczba osób uczestniczących w głosowaniu
1872	1. Moszek Zaljer 2. Hiersz Merensztein 3. Aria Goterbinder	85 85 66	216	161
1879	1. Józef Wais 2. Berek Mitelman 3. Lejba Blank	90 86 88	-	125
1883	1. Józef Wais 2. Jankiel Zac 3. Lejba Blank	90 95 42	210	121
1889	1. Józef Herszk Pamper 2. Hersz Ruderman 3. Szija Kaizman	88 87 88	161	97
1895	1. Herszek Ruderman 2. Józef Pamper 3. Szija Kaizman	111 94 75	288	140
1898	1. Herszek Ruderman 2. Józef Pamper 3. Szymek Milsztein	-	-	101
1905	1. Szymek Milsztein 2. Szloma Zylberberg 3. Herszek Ruderman	121 89 109	257	159
1908	1. Herszek Ruderman 2. Szloma Zylberberg 3. Zalman Nachman	102 89 82	-	115
1912	1. Herszek Ruderman 2. Szloma Zylberberg 3. Zelman Nachman	100 104 100	245	129

Dozory bożnicze nie cieszyły się wielkim poparciem społeczności żydowskiej. Było to spowodowane w głównej mierze polityką finansową prowadzoną przez dozory oraz ograniczeniem ich kompetencji.

Dożywotnim przewodniczącym dozoru był rabin. Pełnił on posługę religijno-urzędową w okręgu bożniczym, wybierany przez płacących składki gminne.[98] Organizacja rabinatu została określona rozporządzeniem Rady Administracji Królestwa Polskiego z 1830 r. Rabini zajmowali swoje stanowiska w gminach żydowskich na zasadzie umowy z dozorem bożniczym, z którym podpisywali kontrakt o warunkach służby. Po wyborach na stanowisko rabinów urzędowych zatwierdzały ich komisje wojewódzkie, a po 1837r. gubernatorzy. Im też podlegali zatwierdzeni rabini.[99]

Rabin okręgowy piastował swoją funkcję dożywotnio i tylko w wypadku choroby mógł z niej zrezygnować, mając zgodę na dymisję władz lokalnych. Do jego obowiązków należało: czuwanie nad przestrzeganiem zasad religii, objaśnianie nauki wiary, rozstrzyganie problemów natury religijnej, czuwanie nad przestrzeganiem obowiązków moralnych przez wiernych, nad ich lojalnością wobec władz, sprawowanie posług religijnych przy obrzezaniu i nadaniu imienia dziecku, przy ślubie i zgonie, a od 1826 r. jednoczesne sprawowanie czynności urzędnika stanu cywilnego.[100] Również rabin urzędowy zobowiązany był do bezwzględnego posłuszeństwa wobec władz państwowych, których nadzorowi podlegał i przed którymi składał po wyborze przysięgę wierności. Musiał znać język urzędowy, a jego wiedza rabiniczna wymagała poświadczenia przez innych urzędowych rabinów (tzw. “Semicha”), a od 1826 r. nowo wybrani rabini byli zobowiązani do składania egzaminów w warszawskiej Szkole Rabinów.[101] Nie spełniała ona jednak pokładanych w niej przez władze nadziei. Nie wyszedł z niej żaden rabin w Królestwie. Dlatego też w latach 60-tych XIX w prowincjonalnym rabinom zezwolono na kształcenie chłopców żydowskich, którzy w przyszłości mogli piastować stanowiska rabinów.[102] Natomiast po roku 1867 wprowadzono do Królestwa Polskiego obowiązek używania języka rosyjskiego jako urzędowego. Dotyczyło to również gmin żydowskich, gdzie obowiązek znajomości języka rosyjskiego obowiązywał wszystkich kandydatów do władz dozoru bożniczego. Kandydaci na rabinów musieli zdawać egzaminy z języka rosyjskiego przed komisją powołaną przez gubernatora. Ściśle przestrzegano również znajomości prawa państwowego, a wiedzę rabiniczną kandydata poświadczali dwaj inni rabini. Także przeprowadzano śledztwo na temat kandydata w miejscu jego ostatniego zamieszkania, jego wyniki przesyłano do odpowiedniego gubernatora.[103]

Ograniczono również władzę rabinów w gminach, poprzez odebranie im prawa nakładania klątwy - cheremu oraz pod karą więzienia zabroniono im wykluczania poszczególnych wiernych z gminy.[104]

Ograniczenie władzy rabinów było niezgodne z głównymi zasadami obyczajowości i religii żydowskiej, według której rabinem mógł zostać każdy Żyd jeśli jego współwyznawcy uznali go za godnego sprawowania tej funkcji.[105] Poza tym gmina mogła funkcjonować bez rabina, a wszelkie obrzędy religijne mógł prowadzić każdy dorosły człowiek prawowierny Żyd. Przepisy carskie zniosły te zasady, powoduje duże niezadowolenie, szczególnie wśród Żydów ortodoksów.[106]

Rabinami gminy żydowskiej w Izbicy, w badanym okresie, byli Lejzor Garden, Michał Fulman i Iser Gancwal.[107] Wybór Michała Fulmana na rabina nastąpił w roku 1885[108]. Z ogólnej liczny 208 osób uprawnionych do głosowania w wyborze uczestniczyło zaledwie 63. Każdy z głosujących miał jeden głos do dyspozycji. Ostatecznie wybrano Michała Fulmana, który otrzymał 50 głosów. Jego konkurent Aron Bud 13 głosów[109]. W wyniku złego stanu zdrowia Fulman musiał zrezygnować ze swojego stanowiska, na co zgodziły się władze gminy. Jednocześnie w 1898 r. wybrano rabinem Isera Gancwala, mieszkańca Łukowa[110].

Pozycja rabina sprzyjała wielu nadużyciom, co powodowało liczne sprzeciwy ludności żydowskiej. Lejzor Garden został oskarżony o nadużycia związane ze zbiórką pieniędzy od ludności, które zamiast do kręgu bożniczego trafiały do jego kieszeni. Również pieniądze z dzierżawy ławek w synagodze były lokowane tak, aby przynosiły mu zysk[111]. Garden był także współzałożycielem bractwa pogrzebowego wraz z Furierem, z tytułu czego pobierali pewne sumy za pochowanie zmarłych[112]. Również i rabina Isera Gancwała posądzono o nadużycia. M. Blank i Ilja Zalcman 6 lipca 1911 roku, zawiadomili gubernatora lubelskiego , że rabin Gancwal jest oszustem, gdyż “nic nie umie, a w czasie egzaminu zamienił się z drugą osobą”[113]. Ostatecznie oskarżenie zostało oddalone[114].

W latach 1910 - 1911 doszło do Zjazdu Przedstawicieli Gmin Żydowskich w Królestwie Polskim. Poprzedziły go liczne zjazdy gubernialne, zorganizowane w 1909 r 1910 roku, na których uczestniczył również rabin z Izbicy[115]. Zjazd wysunął propozycję reformy gminy żydowskiej poprzez wzmocnienie władzy rabina. Jednak nie zostało to zatwierdzone[116].

Również w czasie okupacji austriackiej odbył się Zjazd Rabinów w Lublinie. Uczestniczyli w nim rabini z byłej guberni lubelskiej. Poruszano tematy walki z chorobami zakaźnymi, nadzór nad zwalczaniem epidemii przez rabina, a także wiele spraw politycznych i z życia codziennego[117].

B. ŻYCIE CODZIENNE. RELIGIA, KULTURA, OBYCZAJE.

Ukaz z 5 czerwca 1862 roku anulował ograniczenia w dziedzinie praw cywilnych, a więc restrykcje gospodarcze, fiskalne, ruchliwości przestrzennej. W konsekwencji doprowadził do zniesienia odrębności stanowej społeczności żydowskiej[118].

Jednak po upadku powstania styczniowego, pojawiające się ograniczenia życia politycznego, przejawy dyskryminacji ludności żydowskiej, powodowały pogłębiającą się izolację tego społeczeństwa od otoczenia. Próby asymilacji poprzez działalność gospodarczą, kulturalno-społeczną, a w niektórych latach i polityczną była źle widziana zarówno przez ortodoksyjnych Żydów jak i część społeczeństwa polskiego. Tworzenie prawnych barier izolacji Żydów, ograniczało przenikanie innych wzorców kulturalnych, gdyż skala asymilacji była w dużym stopniu zależna od polityki władz oraz od stosunku społeczności polskiej[119].

Specyficzność Izbicy polegała na tym, że ludność jej do lat 80-tych XIX w była w 100 % żydowska. Jej życie społeczno-religijne kształtowało się wokół bożnicy, która była miejscem dla odprawiania 2 razy dziennie modłów[120]. W marcu 1879 roku, uległa ona spaleniu w czasie pożaru Izbicy, ale od razu przystąpiono do jej odbudowy[121].

Ważnym punktem w życiu religijnym Żydów były domy modlitwy. W Izbicy znajdowały się one w domu Ejnocha Lajnera, a drugi u Michała Fulmana[122]. Dom modlitwy Fulmana został otwarty w grudniu 1897 roku. Miał on pokój o długości i szerokości ok. 6 metrów oraz wysokości ok. 180centymetrów. Posiadał 4 okna, a stan jego był bardzo dobry[123]. W domach modlitwy modlono się, ale i prowadzono naukę dzieci żydowskich, których nie posyłano do szkół rządowych. Pełniły one rolę również bibliotek, miejsc dyskusji i spotkań towarzyskich[124].

Bardzo ważnym punktem miasteczka żydowskiego była łaźnia (parnia) i oddzielnie mykwa[125]. Gmina żydowska oddawała je w dzierżawę otrzymując za to fundusze na działalność okręgu bożniczego. Ustalano również taryfę pieniężną za wejście do łaźni i mykwy, którą pobierał dzierżawca. I tak w Izbicy, w latach 1911 - 1914, miały to być sumy: 4 kopiejki płacili mężczyźni, 7,5 kopiejki kobiety, dzieci do lat 15 - 1,5 kopiejki, zaś za łaźnie bez różnicy płci i wieku 10 kopiejek[126]. Mykwa miała być oczyszczana 2 razy w miesiącu, cała łaźnia zachowana w należytej czystości[127].

Urządzenie mieszkań żydowskich nie różniło się zbytnio od mieszkań chrześcijańskich i zależało to przede wszystkim od zamożności właścicieli. Tak oto Bronisław Koskowski opisuje warunki mieszkaniowe Żydów małomiasteczkowych, w tym i Izbicy: “Przez środek domu przechodziła sień. Po jednej stronie były mieszkania, po drugiej stajnie i obory. Domy takie były duże, mieszczące 40 osób lub małe, składające się z dwóch, czterech części. Warunki higieniczne były złe gdyż ustępów w domach tych nie było, gdyż istniały 4 publiczne, a swoje potrzeby fizjologiczne załatwiano w sieni lub pod ścianą domu, na ulicy. Izby zazwyczaj bywały widne. Piec duży, który służył do gotowania i ogrzewania izby. W niej znajdowały się łóżka, szafa, krzesła, pułki, kołyska, itp. Izba pozbawiona była wentylacji[128].

Żydzie pobierali wodę ze studni, która znajdowała się wśród domów i była stale zanieczyszczona ściekami z osady.

Każdy Żyd, nawet najbiedniejszy, jadał mięso i ryby. Podstawowym pokarmem był chleb, bułki pszenne, kluski, makaron, a także kasze jęczmienna, gryczana i jaglana oraz warzywa strączkowe: groch, fasola, bób[129]. Ziemniaki były pokarmem biednych. Bogaci jedli je w małych ilościach. Marchew sporządzano z cukrem na legominę, a mleka i masła używano w małych ilościach. Z napojów pito głównie herbatę i kawę, ale bardzo słabe[130]. Z alkoholi, małe ilości wódki na szabas oraz piwo porter przy uroczystościach, tj. na weselach , chrzcinach, itp[131].

Owoce takiej jak poziomki, maliny, wiśnie jadły tylko kobiety i dzieci. Konfitury, soki i wiśniaki robili wszyscy. Jabłka, gruszki i śliwki były rarytasem, a największym popytem cieszyły się młode cebule, rzodkiewki, rzodkiew, sałata[132].

Żydzi jedli dwa razy dziennie, bogatsi nawet cztery. Pierwszy posiłek składał się z zakąski, czyli cebuli przysmażonej na gęsim smalcu, jedzonej z chlebem, rosołu z makaronem i kawałka mięsa. Drugi posiłek składał się z krup gryczanych na rosole, kawałka mięsa, chleba lub bułki. Nieco bogatsi pili na podwieczorek herbatę lub kawę. Rano najczęściej herbatę tzw. “czystą” nie jedząc nic przed tym, gdyż rytuał religijny nie pozwalał na spożywanie posiłków przed odmówieniem pacierzy[133].

Tryb życia codziennego zmieniał się w soboty i uroczyste święta. W soboty, dorośli spędzali ranek w bożnicy, po czym siadano do obfitszego i wystawniejszego, niż zwykle, stołu. Po południu gospodarz domu studiował Biblię i Talmud, natomiast kobiety czytały romanse bądź biblie kobiece przeplatane legendami i przypowieściami[134].

Niezwykle uroczyście obchodzono święta. Do najważniejszych należały: Jom Kipur (Dzień Pojednania), Sukot (Święto Szałasow), Pesach (Pascha), Chanuka (Święto Odnowienia), Rosz Haszana (Nowy Rok) i Purim (Święto Losów)[135]. W czasie trwania tych świąt urządzano wspólne modlitwy w bożnicy i domach modlitwy. Jednocześnie inspirowały one twórczość ludową i przyczyniały się do rozwoju różnych form artystycznego wyrazu i estetycznej wrażliwości. Święta wymagały oprawy muzycznej i plastycznej oraz śpiewu[136].

Okres XIX w to rozkwit chasydyzmu, jednego z nurtów religijnych wyznania mojżeszowego[137]. Prekursorem tego ruchu w Królestwie Polskim był cadyk Jaakow Ischak Hurwicz, żyjący w Lublinie na przełomie XVIII i XIX w. Wielu z jego uczniów założyło własne szkoły i dynastie. Jednym z nich był Mordechaj Josef Leiner z Izbicy[138]. Był on założycielem tzw. izbicko-radzyńskiej dynastii cadyków, który ostatni z nich zginął w 1942 r[139]. Obok chasydów w Izbicy mieszkali również ortodoksi i tzw. “berlinerzy”[140].

Życie codzienne ludności żydowskiej było niezwykle silnie związane z tradycją i przesądami. Bardzo uroczyście obchodzono narodziny dziecka i obrzezanie syna. Łóżko położnicy przystrajano, a gości częstowano łakociami i winem. Wychowaniem chłopców do 3 lat zajmowali się rodzice, a od 4 roku życia obowiązki te przejmowała również szkoła. Dziewczynki zaś aż do wyjścia za mąż wychowywano w domu[141]. Specjalne uroczystości związane z zakończeniem okresu dzieciństwa urządzano dla dziewczynek w wieku 12 lat, a dla chłopców w wieku 13 lat. Szczególnie obchodzono tzw. bar micwę, tj. moment kiedy chłopiec przystępował do odbywania zbiorowych modłów w bożnicy.

Wesela i śluby odbywały się niezwykle uroczyście. Żydzi ulegali również potędze przesądów. Tak oto Oskar Kolberg charakteryzował niektóre z nich wśród tej społeczności rejonu krasnostawskiego: “Kupcy wieszają nade drzwiami swoich sklepów zabitego nietoperza, aby im się lepiej wiódł handel. Cholery nie nazywają nigdy właściwym mianem, bojąc się jej wywołać, ale mówią tylko: “ta straszna choroba (...) Mówią też Żydzi, że pierwszą żonę, gdy umrze, mąż powinien w occie przechowywać, bo nawet umarłą będąc, na większe ona zasługuje zachowanie niż druga żyjąca”[142]. Często zabobony i przesądy nie pozwalały społeczności żydowskiej korzystać w czasie choroby z usług lekarza chrześcijańskiego. Pomocy wtedy udzielali często nieprzygotowani żydowscy lekarze, felczerze, itp[143]. Jednak zawsze gmina żydowska w swoich wydatkach przeznaczała część sumy na leczenie biednych. W przypadku Izbicy były to czasami dość wysokie kwoty, np. w latach 1904 - 1906 przeznaczono 369,32 ruble, a w 1907 - 1909 aż 400 rubli[144].

W razie śmierci pogrzeb odbywał się w tym samym dniu lub nazajutrz. Nabożeństwo odprawiano na cmentarzu, a urządzeniem pogrzebu zajmowały się bractwa pogrzebowe[145]. W Izbicy cmentarz żydowski znajdował się przy trakcie zamojskim, po prawej stronie jadąc do Krasnegostawu. Działały tu też dwa bractwa pogrzebowe[146].

Żydzi izbiccy żywo reagowali na wszystkie wydarzenia polityczne dziejące się w Królestwie Polskim. Działalność w tym rejonie partii politycznych pozostawiła ślad w świadomości Żydów i przyśpieszyła ich asymilację ze społeczeństwem polskim.

3. SPOŁECZNOŚĆ KATOLICKA

Większa grupa ludności katolickiej pojawiła się w Izbicy na początku lat 80-tych XIX w. Wtedy to zanotowano grupę 30 osobową, która od tej pory powoli rosła[147]. Słabość zaludnienia przez katolików terytorium Izbicy był spowodowany sąsiedztwem czysto polskich miejscowości, takich jak: Tarnogóra, czy wieś Izbica, gdzie ludność ta osiedlała się. Sytuacja ta zmieniła się wraz z rozwojem przemysłu i różnych zakładów przetwórczych. Również zadawniły się, przynajmniej częściowo, konflikty między społecznością Tarnogóry i Izbicy, co umożliwiło osadnictwo Żydów w tej pierwszej , a katolików w drugiej.

W wyniku ograniczenia praw ludności żydowskiej, katolicy przejęli władzę w gminie jak i w osadzie w swoje ręce. Pisarzem, a potem wójtem gminy został mieszkaniec Izbicy, Aleksander Śliwiński[148].

Później karierę urzędniczą rozpoczął jego syn, Jan Śliwiński. Poza tym chrześcijanie z Izbicy uczestniczyli w zebraniach gminnych, mając prawo głosu. Swoje dzieci posyłali w większości do szkoły rządowej w Tarnogórze. Część uczono w tajnych kompletach, Jednocześnie starali się o utworzenie nowej szkoły elementarnej w Izbicy, co udało się im w roku 1910[149].

Ściśle przestrzegali wszystkich świąt i postów, także chodzili na nabożeństwa do kościoła w Tarnogórze. Najczęściej występującymi nazwiskami były: Amerta. Błuszczuk, Bukowski, Chodor. Dominiczek, Grzegorzak, Harasim, Haburski, Jagoda, Jarocki, Kostrzewski, Kostrzanowski, Krawczyk, Kryłowicz, Kura, Lenkiewicz, Łastówka, Łaszewicz, Łusewiczka, Majdan, Maślona, Mazurek, Młynarczyk, Nizioł, Petla, Policha, Połuć Poniedziałek, Rusiarski, Rysak, Serafin, Śliwa, Stafiński, Szercz, Tołędowski, Tomaszczuk, Tymicki, Węcławik, Wielobycz, Wichrowski, Wodyk, Wołos, Żukowski[150].

Katolicy izbiccy najczęściej spożywali przetwory mączne, czyli chleb, bułki, makaron, itp. Częstym posiłkiem były ziemniaki, które czasami jedzono trzy razy dziennie[151]. Z zup przeważał barszcz z obieranymi ziemniakami i żur. Spożywano również w dużych ilościach kaszę, kapustę, groch, grzyby, z których wyrabiano pierogi lub przestawki do ziemniaków[152]. Natomiast w małych ilościach spożywano ryby i mięso, które zazwyczaj jedzono dwa razy w tygodniu (czwartek i niedziela) lub raz w tygodniu (niedziela)[153].

Potrawy kraszono głównie olejem, smalcem, czasem masłem[154]. Z napojów najczęściej pito wodę, herbatę, rzadziej kawę. Różne rumy, araki, maliniaki spożywano przeważnie z herbatą lub piwem[155]. Z napojów alkoholowych używano wódki, piwa, rumu, wina, itp[156].

Ludność katolicka Izbicy aktywnie uczestniczyła w życiu politycznym, organizowanym przez poszczególne organizacje, zakładając liczne towarzystwa o charakterze społeczno-gospodarczym i oświatowo-kulturalnym.[157]

[1] A Koprukowniak, Ruchy rewolucyjne na wsi lubelskiej w latach 1095 - 1907, Lublin 1967; Tenże: Społeczeństwo Lubelszczyzny wobec wyborów do Drugiej Dumy Państwowej, w: Rocznik Lubelski, 1967, T.X; Tenże: W okresie kształtowania się kapitalizmu (1864-1918), w: Dzieje Lubelszczyzny, T, 1, Warszawa 1974.

[2] Fr. Żurek, Powiat krasnostawski w walce o wolność, Warszawa 1974 r.

[3] Wł. Ćwik, ABC miast Lubelszczyzny, w: Kalendarz Lubelski, 1961, R4, Tenże: Miasta królewskie Lubelszczyzny w drugiej połowie XVIII w, Lublin 1968, Wł. Ćwik, J. Reder: Lubelszczyzna - dzieje rozwoju terytorialnego, powiatów administracyjnych i ustroju władz.

4 J. Sil, Miasta guberni lubelskiej przed zmianą ich na osady w świetle statystyk z 1861 roku, w: Studia i materiały lubelskie, Lublin 1986.

[4] St. Kieniewicz, Historia Polski 1795 - 1918, Warszawa 1987, s. 297

[5] H. Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864 - 1918, Wrocław 1990, s. 52-53

[6] St. Kieniewicz, op. cit., s. 298

[7] Ibid

[8] H. Bałabuch; Prawne i społeczne uwarunkowania nadzoru prasy prowincjonalnej Królestwa Polskiego w latach 1865-1915, w: Lublin i Lubelskie w dobie porozbiorowej, red. A Koprukowniak, Lublin 1996 s. 1996, s. 149-154

[9] St. Kieniewicz, po. Cit., s. 298-299; J. Lewandowski; Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875, Lublin 1996, s. 91-92, 118-119

[10] H. Wiercieński, Opis statystyczny guberni lubelskiej, Warszawa 1901, s. 89

[11] M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomaracji miejsko- przemysłowych w Królestwie Polskim 1865-1914, Warszawa 1986, s. 47

[12] Ibid, 47-47

[13] J. Sil, Miasta guberni lubelskiej przed zamianą ich na osady w świetle statystyk z 1861 roku, “Studia i materiały lubelskie”, nr 11, 1986, s. 71

[14] Ibid; M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji ..., s. 49

[15] M. Nietyksza, op. cit., s. 52

[16] Ibid

[17] J. Sil, Miasta guberni lubelskiej..., s. 72

[18] Archwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Kancelaria Gubernatora Lubelskiego (dalej: KGL), 1870: 31, k. 2

[19] J. Sil, op. cit., s. 72; Wł. Ćwik,, J. Reder, Lubelszczyzna - dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 111-112

[20] Dzieje burżuazji w Polsce, T. II, Wrocław 1980, załącznik do artykułu R. Kołodziejczyka, Miasta i mieszczaństwo w Królestwie Polskim w 1865 r. w świetle statystyki

[21] APL. KGL, 1870: 31, k. 50

[22] Ibid

[23] APL. KGL, 1870: 239, k. 19

[24] J. Sil, Miasta guberni lubelskiej..., s. 72

[25] Ibid; A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się kapitalizmu (1864-1918), w; Dzieje Lubelszczyzny, T. 1, Warszawa 1974, s. 644

[26] A. Koprukowniak, op. cit., s. 644

[27] S. Dziewulski, Statystyka projektu rządowego o wyodrębnieniu Chełmszczyzny, w świetle krytyki, Warszawa 1910, s. 3-6; J.A. Paszkiewicz, Kwestia “chełmska” w polityce rosyjskiej i ukraińskiej (1864-1918), w: Chełm i chełmskie w dziejach, red. R. Szczygieł, Chełm 1996, s. 327

[28] A. Koprukowniak, op. cit., s. 647

[29] Na czele wojskowego Generał-Gubernatorstwa w Lublinie stali w kolejności: gen. Eryk Diller (do 23 VI 1916), potem gen. Karol Kuk, Gen. Stanisław Maria Szeptycki oraz gen. Liposzczak. Natomiast komisarzem cywilnym był Jerzy Wodzicki. A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się..., s. 648

[30] A. Koprukowniak, op. cit., s. 648

[31] J. A. Paszkiewicz, Kwestia “chełmska” ..., s. 328

[32] Ibid, s. 329-331

[33] A. Koprukowniak, op. cit., s. 689

[34] Ibid

[35] M. Nietyksza, Rozwój miast i ..., s. 62-63; H. Brodowska, Gmina wiejska i jej samorząd, Warszawa 1989

[36] A. Koprukowniak, op. cit., s. 690

[37] Ibid

[38] Ibid

[39] Wł. Ćwik, J Reder, Lubelszczyzna..., s. 112

[40] Ibid

[41] M. Nietyksza, Rozwój miast..., s. 79

[42] APL. KGL, 1873: 39, k. 98, 1876: 49, k.74-77; 1882: 46, k. 97-100; 1891: 41, k. 25; 1894: 65,k. 64-66; 1897: 63, k. 131-134

[43] M. Nietyksza, op. cit., s. 79

[44] Ibid

[45] Wł. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s. 112

[46] APL. KGL, 1866: 124, k. 468; 1868: 320, k. 66; 1871: 239, k. 14-15; 1873: 39, k. 51; Dyrekcje Szkolne (dalej DS), 1664, k. 2-6

[47] Wł. Ćwik, J. Reder, op. cit., 112; J. Kukulski, Sądy gminne w Królestwie Polskim. Studium społeczno-historyczne

[48] dla ludności miejskiej analogicznymi sądami były sądy pokoju, Wł. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 113; J. Kukulski, Sądy gminne..., 183-184

[49] Wł. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 113; J. Kukulski, Sądy gminne..., s. 241-242

[50] Wł. Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 114; J. Kukulski, Sądy gminne..., s. 241-242

[51] Wł Ćwik, J. Reder, op. cit., s. 114

[52] Ibid, s. 122

[53] M. Nietyksza, Rozwój miast i aglomeracji..., s. 81

[54] Ibid, s. 82

[55] Ibid

[56] APL. Rząd Gubernialny Lubelski (dalej RGL), Wydział Administracyjny - Miejski (dalej AII), 1896: 96, k. 3

[57] Ibid, k.2

[58] Ibid

[59] APL. KGL, 1893: 175, k. 28

[60] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, F. Sulimierski, Wł. Walewski T. III, Warszawa 1882, s. 331; pieniądze z kasy przeznaczano na budowę szkół, remonty budynków urzędowych itp.; APL. Lubelski Gubernialny Urząd do Spraw Włościańskich, sygn, 4216, 4217, 4218, 4219, 4220, 4221, 4222, 4224, 4226, 4227

[61] A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się kapitalizmu, w: Dzieje Lubelszczyzny, T. 1, Warszawa 1974, s. 648

[62] H. Wiercieński, Opis statystyczny guberni lubelskiej, Warszawa 1901, s. 128, 152

[63] St. Kieniewicz, Historia Polski 17951917, Warszawa 1987, s. 277

[64] APL. Urząd Stanu Cywilnego (dalej USC), nr 48, k. 29, 132

[65] APL. Krasnostawski Zarząd Powiatowy, sygn. 58

[66] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich, T. III Warszawa 1882, s. 330

[67] APL. Krasnostawski Zarząd Powiatowy, sygn. 124 (cała teczka); Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego, Warszawa 1913, s. 22

[68] Wł. Wakar, Rozwój terytorialny narodowości polskiej, T. II, Kielce 1918, s. 253

[69] Ibid

[70] Ibid.

[71] A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się..., s. 652

[72] Wł. Wakar, Rozwój terytorialny..., s. 253

[73] A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się..., s. 653

[74] APL. Krasnostawski Zarząd Powiatowy, sygn. 124 (cała teczka)

[75] A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się..., s. 657

[76] A. Koprukowniak, Społeczeństwo Lubelskiego wobec wyborów do Drugiej Dumy Państwowej, “Rocznik Lubelski”, T. 10, 1967, s. 279

[77] A. Koprukowniak, W okresie kształtowanie się..., s. 657

[78] B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX i XX, Warszawa 1930, s. 61

[79] A. Koprukowniak, W okresie kształtowania się..., s. 658

[80] APL. RGL, Wydział Administracyjny - Wyznaniowy (dalej AIV), 1875: 209, k. 2;

R. Kuwałek: Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego 1821-1939 (Przyczynek do dziejów gminy Żydowskiej w Lublinie), w: Żydzi w Lublinie, red. T. Radzik, Lublin 1995, s. 28, M. Fuks, Z. Hoffman. M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982, s. 34

[81] A. Eisenbach, Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX w, Warszawa 1983, s. 237

[82] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 29

[83] APL. RGL. AIV, 80, 1882, k. 12

[84] APL. RGL. AIV, 218, 1912, k. 13

[85] Ibid., k. 14

[86] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 29

[87] APL, RGL, AIV, 1905, 186, k.10

[88] APL, RGL, AIV, 1912, 45, k. 6

[89] APL, RGL, AIV, 1873, 49, k. 7; 79, 1897, k. 9

[90] APL, RGL, AIV, 1879, 79, k. 14-17

[91] APL, RGL, AIV, 1874, 188, k. 1; 155, 1897, k. 31

[92] APL, RGL,AIV, 1899, 113, k. 79-80

[93] Ibid, k. 79-80

[94] APL, RGL, AIV, 35, 1902, k. 37-38

[95] Ibid., k. 61, 73, 74

[96] R Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 29

[97] Ibid.

[98] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 29

[99] Ibid., s. 30

[100] J. Kirszrot, Prawa Żydów w Królestwie Polskim. Zarys historyczny, Warszawa 1917, s. 28, 35

[101] Ibid., s. 30

[102] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 40

[103] Ibid., s. 42

[104] J. Kirszrot, Prawa Żydów..., s. 35

[105] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 31

[106] J. Kirszrot, Prawa Żydów..., s. 29; A. Unterman, Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989, s. 250-251

[107] APL, RGL, AIV, 1867: 219, k. 34-51; 1884: 10a, k. 11; 1898: 109, k. 2; Pamiętnaja kniżka Ljublinskoj Gubernii, za lata 1870-1898

[108] APL, RGL, AIV, 1884: 10a, k. 10-12

[109] Ibid., k. 11

[110] APL, RGL, AIV, 1898: 109, k.2

[111] APL, RGL, AIV, 1867: 219, k.34

[112] Ibid., APL, RGL, AIV, 1877: 129, k.2

[113] APL, RGL, AIV, 1898 109, k. 24

[114] Ibid., k. 25

[115] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 53, 55

[116] J. Kirszrot, Prawa Żydów..., s. 40

[117] R. Kuwałek, Urzędowi rabini..., s. 56-57

[118] A. Eisenbach, Z dziejów ludności..., s. 241

[119] Ibid., s. 249

[120] M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy..., s. 29

[121] APL, RGL, AIV, 1879: 91, k. 4; 44

[122] APL, RGL, AIV, 1874: 188, k. 5; 1897: 155, k.1

[123] APL, RGL, AIV, 1897: 155, k. 11

[124] M. Gładysz, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Lublinie w latach 1918-1939, w., Żydzi w Lublinie, red. T. Radzik, Lublin 1995, s. 164

[125] M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy..., s. 29

[126] APL, RGL, AIV, 1912: 218, k. 13

[127] Ibid.

[128] Br. Koskowski, O mieszkaniach i żywieniu się Żydów małomiasteczkowych w Królestwie Polskim, “Lud”, T. III, z. 4 Lwów 1897, s. 316

[129] Ibid., s. 319

[130] Ibid.

[131] Ibid., s. 324

[132] Ibid., s. 320

[133] Ibid.

[134] M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy..., s. 30

[135] Ibid.

[136] Ibid.

[137] Chasydyzm (chasidim znaczy “pobożni”). Ruch ten uchodzi za skrajnie ortodoksyjny. Założył go w połowie XVIII stulecia w Europie Wschodniej Izrael ben Eliezes, znany jako Boal Szem Tow (“Pan dobrego imienia”). Nauka chasydów podkreśla wartość muzyki i tańca, budzących mistyczną radość. Wiele ich przekonań, między innymi wiara w reinkarnację, opiera się na literaturze kabalistycznej. Ich przywódca to rebe (“rabbi” w języku jidysz) lub cadyk, człowiek uznany za wyjątkowo sprawiedliwego lub świętego; M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy..., s. 25

[138] A. Trzciński, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin s. 8

[139] Ibid., s. 14

[140] “Berlinerami” nazywano Żydów częściowo zasymilowanych, którzy usiłowali godzić religie ojców z elementami innych kultur, J. Tomaszewski, Najmowsze Dzieje Żydów w Polsce, Warszawa 1993

[141] M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy..., s. 30

[142] O. Kolberg, Dzieła wszystkie. Lubelskie, T. 33, cz. 1, Kraków 1890, s. 39-40

[143] APL. RGL. AIV, 1888: 32, k. 11

[144] APL. RGL. AIV, 1904:103, k. 6; 1907: 122, k. 9

[145] M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy..., s. 31

[146] APL. RGL. AIV, 1877: 129, k.2

[147] W. Bondyra, Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, s. 49

[148] APL. RGL. AIV, 1885: 28, k. 17; 61, 1879, k. 77-80

[149] APL, Dyrekcje Szkolne, 1666, k. 2

[150] Są to nazwiska osób mieszkających w Izbicy i Tarnogórze; O. Kolberg, Dzieła wszystkie. Lubelskie, T. 17, cz. II, Kraków 1884

[151] T. Sobczak, Konsumpcja żywnościowa chłopska w Królestwie Polskim w II Połowie XIX i w początkach XX wieku, Wrocław 1986, s. 155

[152] Ibid., s. 143

[153] Ibid., s. 127, 155

[154] Ibid., s. 119

[155] Ibid., s. 62

[156] Ibid., s. 45, 58

[157] K. Kowalczyk, Izbica w latach 1864-1918, Lublin 1997 (maszynopis pracy magisterskiej)